Prymitywizm i modernizm. Awangarda wobec kultury Innego

nieobowiązkowe

Odnosząc się do jednego z kluczowych zagadnień kultury nowoczesnej, prymitywizmu, w trakcie zajęć studenci będą tropić anachroniczny wymiar awangardy. Zwyczajowo wiązana z progresywizmem, zostanie przedstawiona jako artystyczna formacja, która uprawiała swoistą wędrówkę do źródeł. Jej radykalny charakter brał się z poszukiwania pierwotnych fenomenów życia i organizacji społecznej oraz form elementarnych sztuki. Celem zajęć jest odkrycie, jak europejscy artyści awangardy początku XX stulecia, poszukiwali źródeł odnowy sztuki i życia w kulturach uważanych wówczas za prymitywne.

Pojęcie prymitywizmu i sztuki prymitywnej jest ściśle związane z modernizmem rozumianym jako formacja kulturowa XIX i XX stulecia, która odpowiadała postępowi cywilizacyjnemu owego czasu. Europejczycy, którzy w XV stuleciu wyruszyli na poszukiwanie Innego, barbarzyńskiego człowieka obcej kultury, wkrótce, stykając się z nim, uczynili zeń dzikiego – nieobłaskawionego, którego należy ucywilizować podług miary „Zachodu”. U progu epoki nowoczesnej Inny stał się prymitywnym. Mieszkając na antypodach Europy był „primitif” („primitive”, „primitiv”) – pierwszym, mającym dostęp do źródeł kultury. Artyści europejscy XIX i XX stulecia poznali Innego dzięki jego reprezentacjom: w postaci opisów książkowych, badań naukowych, kolekcji muzealnych z egzotycznymi przedmiotami, które masowo napływały do Europy. Rodząca się na przełomie XIX i XX wieku antropologia miała odpowiedzieć na pytania związane z podstawowymi fenomenami społecznymi, kulturowymi czy religijnymi, badając pozaeuropejskie ludy prymitywne. Sztuka awangardy początku stulecia może być postrzegana remedium na świat naznaczony gwałtownym rozwojem techniki, pogłębiającymi się nierównościami klasowymi, rozrostem miast, militaryzmem czy wreszcie kolonialnym imperializmem. Awangardowe „-izmy” czerpały znaczące inspiracje z kręgu kultury Innego – jego sztuki, sposobu życia, stosunku do natury czy organizacji społecznej – co składało się nowoczesny prymitywizm, będący w istocie sprzeciwem wobec modernizacji życia.

Przedmiotem refleksji podczas zajęć podczas zajęć będzie pojęcie modernizmu, awangardy, Innego i prymitywizmu. Zostaną zarysowane paradygmaty historii sztuki, która w ciągu XX stulecia wskazywała głównie na formalne powinowactwa sztuki prymitywnej i modernistycznej. Podobnie muzealnictwo – mimo licznie dokonywanych postkolonialnych rewizji – nawet współcześnie, prowadząc narrację na temat Innego, ulega kolonialnym sentymentom. Omówiony zostanie charakter wybranych i kluczowych muzeów europejskich, w których człowiek epoki nowoczesnej i ponowoczesnej mógł i nadal może podziwiać etnograficzne przedmioty (dzieła sztuki?) z Afryki, Ameryk, Azji czy Australii i Oceanii. Istotą zajęć będzie refleksja nad nurtami, konkretnymi artystami i dziełami awangardy w oparciu i ich fascynację nad kulturą Innego. Analizowane będą prymitywne tropy formalne w ich twórczości, ale także prymitywizm życia artystycznego, teorii sztuki czy wystawiennictwa, począwszy od Paula Gauguina do sztuki pierwszej awangardy do wybuchu Wielkiej Wojny. Zagadnienia będą prezentowane na tle rozwoju historii sztuki, antropologii czy socjologii – szeroko pojętej nauki, która, podobnie jak sztuka, także musiała zmierzyć się z kulturą Innego. Mile widziana znajomość języka angielskiego i niemieckiego.

Proponowany układ zajęć:

1. Zajęcia wstępne. Zarys problematyki.

2. Modernizm, prymitywizm, awangarda, Inny – w stronę definicji pojęć na gruncie historii sztuki.

3. Muzeum etnograficzne: rezerwuar przedmiotów z kręgu kultury Innego. Przykład paryskich muzeów etnograficznych XIX i XX stulecia: Pablo Picasso w Musée Trocadéro.

4. U źródeł mitu (historii sztuki): Paul Gauguin wyjeżdża na Tahiti, Picasso maluje Panny Awiniońskie.

5. Artysta na krańcach świata: Wassily Kandinsky w rejonie Wołogdy, Witkacy w Australii, Emil Nolde w Nowej Gwinei

6. Prymitywizm stosowany: kolonie artystyczne i pracownie artystów awangardy

7. W stronę pierwszej ekspresji: taniec i sztuka nowoczesna

8. Prymitywizm w kręgu Die Brücke: twórczość plastyczna, promiskuityzm i naturyzm

9. „Epoka wielkiej duchowości”: almanach Der Blaue Reiter

10. Abstrakcja: szamanizm, totemizm. Nowa sztuka wokół pojęć antropologii przełomu wieków

11. W carskiej Rosji: sztuka Michaiła Łarionowa i Natalii Gonczarowej

12. Historia sztuki w czasach awangardy: Alois Riegl, Wilhelm Worringer, Aby Warburg

13. Sztuka ludowa i styl narodowy. Prymitywizm w kręgu formistów

14. Po Wielkiej Wojnie: nowe tory awangardy, nauki i historii sztuki

Altshuler Bruce, The Avant-Garde in Exhibition. New Art in the 20th Century, Berkeley-Los Angeles 1998

Artyści o sztuce. Od van Gogha do Picassa, wyb. i oprac. E. Grabska i H. Morawska, Warszawa 1963

Barnard Alan, Antropologia. Zarys teorii i historii, przeł. S. Szymański, wstępem opatrzyła J. Tokarska-Bakir, Warszawa 2016, Biblioteka Myśli Współczesnej

Critical Terms for Art History, red. R. S. Nelson, R. Shiff, Chicago-London 1996

Clifford James, Kłopoty z kulturą. Dwudziestowieczne etnografia, literatura i sztuka, przeł. E. Dżurak [i in.], Warszawa 2000

Cocchiara Giuseppe, Dzieje folklorystyki w Europie, przeł. W. Jekiel, wstęp i rozdz. o folklorystyce polskiej napisał J. Krzyżanowski, Warszawa 1971

Dickermann Leah, Inventing Abstraction 1910-1925. How a Radical Idea Changed Modern Art, wyd. 2, kat. wyst., The Museum of Modern Art, New York 2013

Ekspresjonizm w teatrze niemieckim, wyb. i oprac. W. Dudzik, M. Leyko, wstęp M. Leyko, Theatroteka. Źródła i materiały do historii teatru, t. 14

Ernst Ludwig Kirchner. Hieroglyphen, kat. wyst. Nationalgalerie zu Berlin, Berlin 2016

Expressionism in Germany and France: From Matisse to Blue Rider, kat. wyst., Kunsthaus Zürich; Los Angeles County Museum of Art; Musée des Beaux-Arts, Montreal, Zürich 2014

Foster Hal [i in.], Art since 1900. Modernism, Antimodernism, Postmodernism, London 2004

Geron Małgorzata, Formiści. Twórczość i programy artystyczne, Toruń 2015

Kandinsky Wassily, Marc Franz (red.), Der Blaue Reiter. Dokumentarische

Neuausgabe von Klaus Lankheit, wyd. 9, München 2002 [i inne wydania]

Kisielewski Andrzej, Prymitywizm w sztuce awangardy pierwszej połowy XX wieku. Mitologie i obrazy pierwotności, Białystok 2011

Klekot Ewa, Czy następuje „antropologizacja” badań nad sztuką?, w: Zanikające granice. Antropologizacja nauki i jej dyskursów, pod red. A. Pomiecińskiego i S. Sikory, Poznań 2009, s. 217-232, Biblioteka Telgte, r. 2009

Kultermann Udo, Kleine Geschichte der Kunsttheorie, Dramstadt 1987

Kuper Adam, Wymyślanie społeczeństwa prymitywnego. Transformacje mitu, przekład T. Sieczkowski, A. Dąbrowska, Kraków 2009

Lasko Peter, The Expressionist roots of Modernism, Manchester-New York 2003

Lévi-Strauss Claude, Totemizm dzisiaj, przeł. A. Steinsberg, Warszawa 1998

Leyko Małgorzata, Teatr w krainie utopii. Monte Veritá, Matildenhöhe, Hellerau, Goetheanum, Bauhaus, Gdańsk 2012

Mitchell William John Thomas, Czego chcą obrazy? Pragnienia przedstawień, życie i miłości obrazów, przeł. Ł. Zaremba, Warszawa 2013

Moderniści o sztuce, wybrała, oprac. i wstępem opatrzyła E. Grabska, Warszawa 1971

Ringbom Sixten, Art in „The Epoch of the Great Spiritual”. Occult Elements in the Early Theory of Abstract Painting, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes”, 29: 1966, s. 386-418

Rubin William, „Primitivism” in 20th Century Art. Affinity of the Tribal and the Modern, kat wyst. Museum of Modern Art, New York 1984 [także wydania w innych językach]

Selz Peter, German Expressionist Painting, wyd. 3, Berkeley-Los Angeles-London 1974

Schreiber Hanna, Koncpecja „sztuki prymitywnej”. Odkrywanie, oswajanie i udomowienie Innego w świecie Zachodu, Warszawa 2012

Smith Kimberly A., The Expressionist Turn in Art History: A Critical Anthology, Abingdon 2014

Stationen der Moderne. Die bedeutenden Kunstausstellungen des 20. Jahrhunderts in Deutschland, kat. wyst., Berlinische Galerie, Berlin 1988

The Total Artwork in Expressionism. Art, Film, Literature, Theater, Dance and Architecture 1905-25, red. R. Beil, C. Dillmann, kat. wyst. Institut Mathildenhöhe Darmstadt, Ostfildern 2011

Vasily Kandinsky. From Blaue Reiter to the Bauhaus, 1910-1925, kat. wyst. Neue Galerie New York, Ostfildern 2013

Warren Sarah, Mikhail Larionov and the Cultural Politics in the Late Imperial Russia, Farnham, Burlington 2013

Weiss Peg, Kandinsky and Old Russia, New Haven, London 1995

Literatura może zostać rozszerzona o indywidualne zainteresowania uczestników zajęć.

Wiedza

• student posiada pogłębioną wiedzę na temat kluczowych zjawisk, prądów, artystów i dzieł awangardy początku XX stulecia

• student zna dyskurs historii sztuki dotyczący sztuki awangardowej

• student zyskuje wiedzę z zakres historii historii sztuki

• student zapoznaje się z podstawowymi pojęciami i zjawiskami antropologii społecznej i rozumie jej znaczenie dla badań nad historią sztuki nowoczesnej

Umiejętności

• student zyskuje umiejętność analizowania wielopłaszczyznowego dyskursu stworzonego przez historyków sztuki wokół sztuki awangardy

• student uczy się konstruować i wygłaszać krótki wykład (wstęp do zajęć)

• student ćwiczy pisanie pracy naukowej z zakresu historii sztuki opatrzonej aparatem badawczym

• student potrafi dyskutować nad wielowymiarowymi tekstami naukowymi z zakresu historii sztuki

Postawy

• student nie waha się zabierać głosu na trudne tematy związane z historią sztuki i kultury

• student dostrzega wielość inspiracji, które można podjąć w badaniach historyczno-artystycznych

• student wykazuje się kreatywnością w działalności naukowej

• student zyskuje wrażliwość na tzw. Innego i jego kulturę

• student dostrzega konieczność badań nad historią, która stanowi istotny element postrzegania zjawisk teraźniejszych

Każdy uczestnik zajęć ma za zadanie wygłosić wstęp/prelekcję do wybranych zajęć. Prowadzący przed każdymi zajęciami proponuje lekturę krótkich tekstów, które następnie posłużą za temat do dyskusji po wstępie studenta i prezentacji prowadzącego. Każdy uczestnik, celem zaliczenia przedmiotu, składa do końca semestru krótki esej (3-5 stron), związany z tematyką zajęć, lecz zdradzający autorską inwencję w ujęciu przedmiotu.