Historia Bałkanów

monograficzne

HISTORIA POWSZECHNA. HISTORIA LITERATUR BASENU MORZA ŚRODZIEMNEGO (na poziomie podstawowym)

Student powinien posiadać podstawową wiedzę z zakresu historii powszechnej, a także antropologii kultury, powinien umieć rozróżniać pojęcia takie, jak „ideologia”, „mit”, „utopia”, „pamięć”, „tradycja”, „kanon literacki”, „kanon narodowy”.

Wykład Historia Kultury Bałkanów poświęcony jest Bałkanom rozumianym, jako całość historyczna, mentalna i lingwistyczna. Zakres tematyczny obejmuje dzieje regionu sprzed wejścia Osmanów, późny okres Bizancjum ze względu na konieczność wyjaśnienia kulturotwórczej roli imperium, procesów i dróg chrystianizacji, łącznie z problematyką kształtującego się kanonu chrześcijaństwa wschodniego, jako jednego z kluczowych wyróżników późniejszych Bałkanów. Istotną część wykładu stanowi prezentacja specyfiki piśmiennictwa kręgu Graeco-Byzantina w czasach średniowiecza i jego swoiste „trwanie” w czasach osmańskich. Prezentowane są drogi i charakter procesów islamizacji, tworzenia się pograniczy chrześcijańskich i osmańskich, jako granic Bałkanów historycznych, omawiany jest początek, rozwój procesów narodotwórczych na Bałkanach i tworzenie się państw narodowych (XIX - XXI). Problematyka wykładu obejmuje okres od średniowiecza do pojawienia się nowych państw w wieku XXI po rozpadzie Jugosławii.

Tematem wykładu są Bałkany rozumiane, jako całość historyczna i mentalna, co jest pochodną ich lingwistycznej jedności. Zakres tematyczny obejmuje także dzieje Półwyspu Bałkańskiego sprzed wejścia Osmanów, przede wszystkim późny okres Bizancjum ze względu na konieczność wyjaśnienia kulturotwórczej roli imperium, a także procesów i dróg chrystianizacji. Omawiana jest także problematyka kształtującego się kanonu chrześcijaństwa wschodniego i towarzysząca temu procesowi dyskusja zarówno wokół dopuszczalności wizerunków, jak i ruchów religijnych (chrześcijańskich i niechrześcijańskich) uznawanych w różnym okresie za heretyckie jako jednego z kluczowych wyróżników późniejszych Bałkanów kulturowych. Prezentowane są drogi i charakter procesów islamizacji, tworzenia się pograniczy chrześcijańskich i osmańskich, jako granic Bałkanów historycznych. W drugim semestrze omawiany jest rozwój procesów narodotwórczych na Bałkanach i tworzenie się państw narodowych od XIX wieku po wiek XXI. W tej części wykładu prezentowany jest znaczący dla kształtu ideologii narodowych na Bałkanach kontekst odchodzącego osmanizmu i rodzących się nowych ideologii: panhellenizmu, idei słowiańskiej wzajemności i rosyjskiego słowianofilstwa. Osobnym tematem jest kwestia kształtujących się separatyzmów narodowych począwszy od XIX wieku, poprzez okres wojen bałkańskich i drugiej wojny światowej, aż po ostanie wojny na Bałkanach w końcu XX wieku. Problematyka wykładu obejmuje zatem okres od średniowiecza po czasy rozpadu Jugosławii w końcu XX wieku i pojawienia się nowych państw w wieku XXI.

Zakres tematów:

1. WYJAŚNIENIE POJĘĆ

Geneza nazwy i pojęcia Bałkany; Bałkany lingwistyczne; Bałkany kulturowe / mentalne; Półwysep Bałkański.

2. GRANICE BAŁKANÓW I EUROPY. KSZTAŁTOWANIE SIĘ ANTEMURALE CHRISTIANITATIS

Pogranicze Wojskowe- Habsburskie; Pogranicze Weneckie – Dalmatyńskie; Pogranicze Tureckie – Bośnia.

3. MAPA RELIGIJNA BAŁKANÓW

Czasy przedosmańskie: krąg Byzantina, a krąg Latina; Chrystianizacja i slawizacja; misja Cyryla i Metodego wśród Słowian; Septuaginta – Wulgata- Biblia Słowiańska; chrystianizacja Bułgarii i Dalmacji; głagolityzm i jego funkcja na pograniczu Byzantina i Latina; Kościół Bośniacki i jego hybrydalność; alfabety: glagolica, cyrylica, bosančica; sekty, herezje i ruchy religijne w czasach przed wejściem Osmanów i ich sposób istnienia w czasach osmańskich; bogomilstwo – powstanie i historia sekty; pamięć o bogomilstwie w czasach nowożytnych; hesychazm i jego znaczenie dla kształtu prawosławia na Bałkanach; bektaszyzm i jego funkcje tożsamościowe w XIX w.; dynowizm i jego pozareligine funkcje.

4. CZASY OSMAŃSKIE. WŁADZA. RELIGIA

Turecki system lenny; autokefalia w czasach sprzed wejścia Osmanów i w czasach osmańskich – Patriarchat w Peci i Arcybiskupstwo Ochrydzkie; organizacje reprezentujące chrześcijan w czasach osmańskich – Patriarchat w Konstantynopolu, fanarioci i ich funkcja w Imperium Osmańskim).

5. TERYTORIA W CZASACH PRZED OSMANAMI I W CZASACH OSMAŃSKICH

Dalmacja – Iliria/Iliryk; Slawonia; Bośnia i Hercegowina; Primorje – Dukla – Zeta – Czarnogóra; Zagorje – Raška – Serbia; Kosowo – Albania; Macedonia – Bułgaria.

6. TRADYCJE PROTEKTORATU NA BAŁKANACH. DIASPORY BAŁKAŃSKIE

Tradycje protektoratu na Bałkanach – protektoraty habsburskie nad ludnością katolicką i protektorat rosyjski nad prawosławnymi; diaspory a procesy narodotwórcze na Bałkanach – grecka diaspora w Odessie; serbska diaspora i metropolia w Karłowicach; albańska diaspora w Turcji; bułgarska diaspora na ziemiach rumuńskich i w Odessie; macedońska diaspora w Bułgarii.

7. PRAWO ZWYCZAJOWE NA BAŁKANACH

Albański kodeks Lekë Dukagjinit i prawo zwyczajowe Bałkanach.

8. PROBLEM „DŁUGIEGO ŚREDNIOWIECZA” na Bałkanach

Slavia Orthodoxa w rzeczywistości kulturowej czasów przedosmańskich; sposób istnienia szkół piśmienniczych Słowian prawosławnych w czasach osmańskich na Bałkanach; rola ośrodka piśmiennictwa średniowiecznego w Račy; Serbowie habsburscy (węgierscy) i ośrodek we Fruškiej Gorze; ksztaltowanie sie ośrodka serbskiej diaspory w Karłowicach; Karłowice jako ogniwo między Latina i Slavia Orthodoxa na Bałkanach – piśmienictwo XVIII wieku.

9. PISARZE HISTORYCZNI XVIII w. A ŚWIADOMOŚĆ TERYTORIALNA NA BAŁKANACH

Đođe Branković (1645-1711); Pavel Julinac (1730 – 1785);Zaharija Orfelin (1726-1785);Jovan Rajić (1726-1801);Paisij Chilendarski (1722 -1773) ; Kwestie językowe na Bałkanach. Literatura wysoka i literatura niska i języki jej przypisane.

10. SLAWIZACJA ANTYKU NA BAŁKANACH. KONTEKSTY

Kontekst Kronik polskich (Marcin Kromer; Maciej Stryjkowski; Piotr Skarga; Vinko Pribojević – De origine successibusque Slavorum (1525) i recepcja jego dzieła w kręgu pozachorwackim; Dubrownik i Dalmacja jako ośrodki slawizacji wątków antycznych. Recepcja dzieła dubrownickiego benedyktyna Mavro Orbiniego Il regno degli Slavi (1601) w dwu odmiennych kręgach kulturowych: łacińskim i cerkiewnosłowiańskim; procesy narodotwórcze wśród Słowian bałkańskich; Fałszywy obraz Słowian jako bezpośrednich spadkobierców kultury antycznej; kwestia pośrednictwa między Europą prądów oświeceniowych, a osmańskimi Bałkanami; drogi okcydentalizacji tureckiej Europy.

11. TOŻSAMOŚĆ NA BAŁKANACH

Obraz tożsamości w imperium osmańskim: millety i ich znaczenia przed XIX wiekiem; zmiana znaczenia terminu millet w XIX wieku pod wpływem idei narodowej; okres tanzimatu i jego wpływ na rozwój tożsamości na Bałkanach; rola autokefalii.

12. KONTEKST IDEOLOGII

Idea wzajemności słowiańskiej - inspirująca rola Stanisława Staszica; Jan Kollár i jego O literalnej vzájemnsoti mezi kmeny a nařečimi slavensými (1836); Austroslawizm lat 40-tych XIX wieku; iliryzm jako nawiązująca do czasów antycznych propozycja zjednoczeniowa: pojęcie „Ilirii” i „Iliryku” ; antyczne mapy i kroniki w kształtowaniu wizji terytoriów na początku XIX wieku; koncepcja przestrzeni i języka; jugoslawizm i kontekst ideowy Hotelu Lambert. Agenci ks. Adama Czartoryskiego na Bałkanach; Słowianofilstwo rosyjskie lat 40-tych XIX wieku i jego rola wśród Słowian na ziemiach serbskich, bułgarskich i macedońskich. Rosyjski panslawizm po 1856 roku i kształtowanie się postaw politycznych na Bałkanach; Słowiański Komitet Dobroczynny i jego działalność wśród Słowian bałkańskich; Megali idea i ideologie słowiańskie w środowisku zhellenizowanych Słowian z ziem bułgarskich i macedońskich; grecyzacja ludów bałkańskich (Słowian, Arumunów i Albańczyków) i kształtowanie się tożsamości opartej na języku i etnogenezie.

13. AUTOKEFALIA NA BAŁKANACH

Rola patriarchatu konstantynopolitańskiego w czasach osmańskich; specjalna pozycja fanariotów; sytuacja serbska (Patriarchat w Peci i w Karłowicach) na tle sytuacji innych chrześcijan (Bułgarzy, Albańczycy, Grecy). Walka o egzarchat na ziemiach bułgarskich i macedońskich; misje unickie wśród Słowian prawosławnych na ziemiach macedońskich i ich rola w kształtowaniu się separatyzmu; Kościoły autokefaliczne na Bałkanach w XIX i XX wieku.

14. KSZTAŁTOWANIE SIĘ SEPARATYZMÓW NA BALKANACH W XIX i XX (XXI) w.

Kwestia grecka i kwestia serbska; kwestia bułgarska i kwestia albańska; kwestia macedońska; Bośnia, Sandżak. Kosowo, Czarnogóra.

15. TERRORYZM, WOJNY BAŁKAŃSKIE, I WOJNA ŚWIATOWA

16. ŻYDZI BAŁKAŃSCY. II WOJNA ŚWIATOWA I ZAGŁADA

LEKTUIRY OGÓLNE

1. E..Gellner, Narody i nacjonalizmy, Warszawa 1991.

2. D. Smith, National Identity, London 1991.

3. J.Topolski (red.) Studia nad świadomością historyczną Polaków, Poznań 1994.

4. A.D. Smith, Nations and Nationalism in Global Era, 1995.

5. B.Anderson, Wspólnoty wyobrażone, Warszawa 1997.

6. A.D. Smith, Myths and Memories of Nation, 2000.

7. D. Smith, The Antiquity of Nations, Polity Press Cambridge 2004.

8. Pamięć zbiorowa jako czynnik integracji i źródło konfliktów, pod red. A.Szpocińskiego, Warszawa 2009.

9. J. Bartmiński, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin 2006, ss. 11- 31; 76- 97; 131 – 148.

10. Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, opracowali, Grzegorz Godlewski, Leszek Kolankiewicz, Andrzej Mencwel, Paweł Rodak, redakcja A. Mencwel, Warszwa 2005.

11. Jan Pomorski, Punkt widzenia we współczesnej historiografii, Punkt widzenia w języku i kulturze, Lublin 2004, s. 11 – 32.

LEKTURY OBOWIĄZKOWE

12. A.Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego słowianofilstwa, Warszawa 1964.

13. T.Wasilewski, W.Felczak, Historia Jugosławii, Wrocław 1985.

14. R.J.Crampton, A Short History of Modern Bulgaria, Oxford 1987

15. T.Wasilewski, Historia Bułgarii, Wrocław 1988.

16. H. Pozzi, Black Hand over Europe, Zagreb 1994 (first edition published may 1935)Nedret Kuran Burçoğlu (edited by).

17. L. Wolff, Inventing Eastern Europe. The Map of Civilization on the Mind of the Enlightenment, Stanford University Press 1994.

18. J. Rapacka, Godzina Herdera. O Serbach, Chorwatach i idei jugosowiańskiej, Warszawa 1995.

19. J.Sujecka, Bułgarska idea narodowa i jej okcydentalistyczno- słowianofilskie konteksty. Na przykładzie twórczości Iwana Wazowa. Z polskich studiów slawistycznych, Warszawa 1995.

20. J. Rapacka, Leksykon tradycji chorwackich, Warszawa 1997

21. Maria Todorova, Imagining the Balkans, Oxford University Press, Inc. New York, 1997

22. T. Dąbek – Wirgowa, Pogranicze historii i mitu. Współczesne aktualizacje XIX-wiecznych mitów narodowych na obszarze bułgarskim i macedońskim (w:) Współcześni Słowianie wobec własnych tradycji i mitów, pod red. M. Bobrownickiej, L. Suchanka i F. Ziejki, Karaków 1997.

23. I.Banac, Ten National Question in Yugoslavia. Origins, History,Politics. 1918-1945, Cornell University Press, IIthaca and London 1998.

24. B. Jelavić, History of the Balkans Eighteenth and Nineteenth Centurie, volume I, II vols. Cambridge, 1983..

25. The Image of the Turk in Europe from the Declaration of the Republic in 1923 to the 1990S, Istambul 2000.

26. J.Sujecka, Ikona domu, Instytut Slawistyki PAN,Warszawa 2000.

27. M. Mazower, The Balkans. A short History, Weidenfeld & Nicolson 2000.

28. I.Stawowy-Kawka, Historia Macedonii, Wrocław 2001.

29. M. Glenny, The Balkans. Nationalism, War and Great Powers, 1804-1999, London (1999) 2001.

30. N. Malcolm, Kosovo. A short History, London (1996) 2002.

31. N. Malcolm, Bosnia. A short History, London (1998) 2002.

32. The national Idea as a Research Problem, edited by Jolanta Sujecka, SOW, Warsaw 2002

33. S. Resic & B. Törnquist-Plewa (eds.), The Balkan in Focus. Cultural Boundaries in Europe, Nordic Academic Press 2002, pp. 234.

34. M.Tanty, Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, 2003.

35. E. Znamierowska- Rakk, Federacja Słowian Południowych w polityce Bułgarii po II wojnie światowej. Korzenie, próby realizacji, upadek , Warszawa 2005.

36. Pål Kolstø (ed.), Myth and Boundaries in South – Eastern Europe, London 2005, pp. 357.

37. G.Szwat-Gyłybowa, Haeresis Bulgarica w bułgarskiej świadomości kulturowej XIX i XX wieku, Instytut Slawistyki PAN Warszawa 2005.

38. M. Mazower, Salonica. City of Ghosts. Christians, Muslims and Jews 1430-1950, London 2005.

39. W. Konarski, A. Koseski (red.), Bałkany. Etnokulturowe podloże konfliktów, Pułtusk 2006.

40. Territorialism and Identity, ed. by Jolanta Sujecka with assistance W.J.Burszat, J.Serwański, special issue „Sprawy Narodowościowe” 2007, zeszyt 31.

41. B. Jezernik, Dzika Europa. Bałkany w oczach zachodnich podróżników, Kraków 2007.

42. J. Sujecka , Konceptualizacje Bałkanów w : Ukraińskie transgresje XX-XXI wieku. Uwolnić przyszłość od przeszłości. Uwolnić przeszłość od przyszłości. Kultura - Historia – Polityka. Panu Profesorowi Telesforowi Poźniakowi w osiemdziesiątą rocznicę urodzin, red. naukowa Agnieszka Matusiak, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław-Lwów, 2012,62-71.

43. J.Sujecka, “The Continuity and Discontinuity. The Question of Territorialism and Double Identity from the Perspective of 20th Century Macedonia” Colloquia Humanistica 1, Warsaw 2012, pp. 33-43.

44. J. Sujecka (ed.)Macedonia: Land, Region, Borderland, Warsaw 2013.

45. Brkić, Aleksandar, (Re)constructing national and supranational identities: The Balkans and the European Union, Amsterdam: European Cultural Foundation, 2014.

46. I. Sawicka, J. Sujecka, Wprowadzenie do bałkanologii. Etnosy-Języki-Areały-Konceptualizacje, Instytut Slawistyki PAN, Fundacja Slawistyczna, Warszawa 2015.

Wykład realizuje następujące wyzwania kierunkowe: Historie i tożsamości oraz Kultury i religie, realizuje humanistyczny i społeczny moduł kształcenia.

Wykład poświęcony jest historii Bałkanów, jako całości historycznej i kulturowej , co umożliwia zrozumienie genezy konfliktów etnicznych i religijnych, a także dzisiejszej skomplikowanej sytuacji regionu, ale również bogactwa kulturowego, będącego następstwem wielu wpływów kulturowych.

Student w zakresie wiedzy ma podstawową wiedzę o rodzajach oraz specyfice przedmiotowej i metodologicznej dyscyplin, które dotyczą studiów nad kulturą, zna podstawową terminologię z zakresu literaturoznawstwa i kulturoznawstwa, zna podstawową terminologię z zakresu historii sztuki, ma uporządkowaną wiedzę na temat kultury i języka wybranego regionu Śródziemnomorza, zna najważniejszych twórców kultury europejskiej, zna klasycznych autorów filozoficznych oraz ich idee, ma podstawową wiedzę na temat współczesnego życia kulturalnego w Polsce.

Student w zakresie kompetencji społecznych ma świadomość dynamicznego rozwoju kultury i pojawiania się nowych metod i paradygmatów badawczych, rozumie wagę zachowania bogactwa, integralności oraz świadomości dziedzictwa kulturowego Europy, w tym poszczególnych tradycji Śródziemnomorza.

W trakcie wykładu możliwe są kolokwia (nie na ocenę) ale sprawdzające rozumienie terminologii używanej na wykładzie, przedmiot kończy się egzaminem ustnym, przy czym student sam wybiera temat, który ma wykraczać poza wykład, ma dotyczyć jednego zagadnienia, które student sam proponuje (w porozumieniu z prowadzącą) i które sam przygotowuje (korzystając z konsultacji).